Bùng binh Bồn Kèn (Hình: TMB)
Có một sự thật thú vị là người Sài Gòn (gốc) gọi tất cả các loại xe máy hai bánh là “xe Honda”, bất kể nó mang thương hiệu gì – từ Suzuki, Yamaha, đến SYM, thậm chí cả Vespa Ý.
Lý do là vì Honda là hãng xe máy đầu tiên và phổ biến nhất tại miền Nam trước 1975, đến mức tên gọi này ăn sâu vào tiềm thức như một danh từ chung. Dù thị trường sau này có thêm nhiều hãng mới, “xe Honda” vẫn được dùng để chỉ chung mọi loại xe máy, phản ánh một thói quen ngôn ngữ mang đậm dấu ấn văn hóa đô thị Sài Gòn.
Còn ở Quảng Nam người ta gọi “cái thùng diêm” hoặc “cái hột quẹt”, “cái hòn quẹt” để chỉ cho tất cả các loại bật lửa dù đó là bật lửa ga, Zippo, bật lửa điện hoặc hộp quẹt diêm.
Thói quen này bắt nguồn từ thời chỉ có một cái hộp bằng nhôm dùng tim đèn và đá để đánh lửa, và theo thời gian, cách gọi ấy vẫn được giữ nguyên như một phần ngôn ngữ đời thường. Người Quảng ít khi dùng từ “bật lửa”, vì nghe khách sáo, xa lạ. Nếu ai đó hỏi “cho mượn cái bật lửa”, dân bản địa sẽ dễ nhận ra ngay: người này không phải gốc Quảng.
Cách gọi ấy, dù ngược ngạo với tiêu chuẩn ngôn ngữ hiện đại, nhưng lại là một dấu chỉ của bản sắc, một thứ “mật khẩu” ngầm mà chỉ người trong vùng mới hiểu, mới quen miệng. Giống như cách người Sài Gòn gọi mọi xe máy là “xe Honda”, người Quảng Nam gọi mọi dụng cụ tạo lửa là “cái hột quẹt” – đó là ngôn ngữ của ký ức, của đời sống chắt chiu, của sự gắn bó lâu dài với một lối sống cụ thể. Và chính trong những cách gọi ấy, bản sắc địa phương lặng lẽ được bảo tồn.
Ở Sài Gòn, người dân xưa nay quen gọi các giao lộ lớn có vòng xoay điều tiết giao thông là “bùng binh”. Cái tên nghe rất đặc trưng, không lẫn vào đâu được với bất kỳ địa phương nào khác. Nó gắn liền với hình ảnh ngã sáu Dân Chủ, bùng binh chợ Bến Thành, hay giao lộ Lê Văn Duyệt – Ba Tháng Hai. Từ “bùng binh” không chỉ là một cách gọi, mà còn là một biểu tượng khẩu ngữ phản ánh không gian đô thị Sài Gòn của những thập niên 1950–1970, khi thành phố còn thưa vắng xe hơi và những vòng xoay vẫn còn cây cỏ, tượng đài và bồn hoa ở giữa.
Nguồn gốc từ “bùng binh” chưa rõ ràng tuyệt đối, nhưng theo một số giả thiết dân gian, nó có thể xuất phát từ âm thanh mô phỏng “boum-boum” thời Pháp thuộc – nơi thường tổ chức duyệt binh, tập trận, sau đó trở thành nút giao thông hình tròn. Cũng có thể vì hình dáng tròn, luẩn quẩn của nó khiến người ta liên tưởng đến cảnh binh lính xoay vòng, nên gọi nôm na là “bùng binh”. Dù thế nào đi nữa, đây vẫn là một cách gọi sinh động, đời thường, mang đậm tính hình tượng – vốn là đặc sản trong cách nói của người Nam Bộ.
Tuy nhiên, từ đầu những năm 2000, trong hệ thống văn bản hành chính, giao thông, sách giáo khoa và biển báo, cái tên “bùng binh” dần được thay thế bằng “vòng xuyến”. Lý do rất dễ hiểu: Đây là thuật ngữ chuẩn trong kỹ thuật giao thông, được dùng đồng bộ trên toàn quốc, giúp người dân ở các vùng miền khác dễ nhận biết và tuân thủ. Ngành quản lý cũng cần một hệ thống khái niệm thống nhất để vận hành hiệu quả.
Trong xu hướng chuẩn hóa ngôn ngữ hành chính – kỹ thuật, “vòng xuyến” trở thành lựa chọn ưu tiên, giống như cách “đèn xanh đèn đỏ” được gọi là “đèn tín hiệu giao thông”, hay “xe cộ” trở thành “phương tiện giao thông đường bộ”.
Câu hỏi đặt ra là : Việc thay thế “bùng binh” bằng “vòng xuyến” có làm mất đi một phần bản sắc địa phương hay không ? Câu trả lời là có, nhưng trong chừng mực chấp nhận được.
“Bùng binh” là biểu hiện của bản sắc Sài Gòn, và việc đưa nó vào khuôn khổ ngôn ngữ hành chính đương nhiên làm phai nhạt sắc thái ấy. Nhưng điều quan trọng là từ này vẫn sống, vẫn được người dân sử dụng trong lời ăn tiếng nói hàng ngày, trong chỉ dẫn đường phố, trong ký ức đô thị. Nó chỉ vắng mặt trong văn bản chính thống, chứ chưa bao giờ biến mất khỏi tâm thức cộng đồng.
Giữa dòng chảy đô thị hóa và chuẩn hóa kỹ thuật, những từ như “bùng binh” trở thành chứng tích văn hóa – một kiểu ngôn ngữ địa phương cần được gìn giữ như giữ lấy linh hồn của thành phố. Vì vậy, dù “vòng xuyến” có xuất hiện trên biển báo, thì trong lòng người Sài Gòn, bùng binh vẫn cứ là bùng binh. Và điều ấy không cần phải chỉnh sửa.
Tiểu Vũ
Nguồn: https://saigonnhonews.com/thoi-su/ca-ke-chu-nghia/cai-hop-quet-va-cai-bung-binh-chu-tim-dau-ra/
