That Librarian - Amanda Jones, Bloomsbury 2024, sách dày 288 trang. Hardcover ~$21–30 | Paperback ~$18–20 | Ebook ~$15. Có bán tại các tiệm sách chính thống (Amazon, Barnes & Noble), cửa hàng sách độc lập hoặc ở Target.
Trong những năm gần đây, các thư viện công tại Hoa Kỳ – vốn từng là không gian yên tĩnh dành cho học tập và tra cứu – đã trở thành điểm nóng trong các cuộc tranh chấp văn hóa. Hàng ngàn cuốn sách bị yêu cầu cấm lưu hành, không phải bởi độc giả trực tiếp, mà từ các nhóm chính trị cánh hữu sử dụng mạng xã hội để vận động phản đối hàng loạt.
Riêng năm học 2023–2024, PEN America ghi nhận tới 10.046 lượt cấm sách ở các trường công, ảnh hưởng tới 4.231 tựa sách và 2.662 tác giả; trong đó Florida và Iowa chiếm lần lượt 4.561 và 3.671 lượt cấm trong năm học. Gần một nửa trong số đó là sách viết bởi các tác giả LGBTQIA+ hoặc thuộc các cộng đồng chủng tộc thiểu số – những tiếng nói vốn đã bị thiệt thòi trong ngành xuất bản, nay tiếp tục bị đẩy ra ngoài bằng nhãn “không phù hợp.”
Không chỉ sách bị nhắm đến, mà cả người gác sách. Amanda Jones, tác giả cuốn That Librarian: The Fight Against Book Banning in America[1], là một thủ thư trường trung học tại Livingston Parish, tiểu bang Louisiana – nơi bà bỗng nhiên trở thành ‘tội đồ’ giữa cơn đấu tố chống sách chỉ vì bà lên tiếng phản đối kiểm duyệt sách tại một buổi họp cộng đồng. Dù phát biểu với tư cách công dân và không đề cập đến bất kỳ cuốn sách cụ thể nào, bà bị các nhóm vận động địa phương bôi nhọ. Họ đổ tội cho bà là “kẻ phát tán nội dung khiêu dâm cho trẻ em,” thậm chí họ còn đăng hình bà với biểu tượng ngắm bắn vào đầu. Amanda khởi kiện hai người phỉ báng mình, nhưng tòa bác đơn với lý do bà là “nhân vật công chúng” vì đã phát biểu nơi công cộng – nên không được bảo vệ danh dự như một công dân bình thường.
Việc phát biểu tại một cuộc họp cộng đồng – từng được xem là quyền căn bản của một xã hội dân chủ – nay có thể gây tổn thương danh dự, mất việc, bị đe dọa cả tính mạng. Trong trường hợp của Amanda, sự việc càng đáng buồn hơn vì bà là thủ thư – một nghề tưởng đâu chỉ dính bụi sách – vậy mà chỉ vì giữ nhân cách nghề nghiệp, bà trở thành tâm điểm cho những mũi tên nhắm vào bất kỳ ai dám đứng chặn cửa.
Tình hình càng căng thẳng hơn sau khi Tổng thống Donald Trump tái nhiệm. Trong năm đầu nhiệm kỳ, ông ký sắc lệnh giải thể Viện Bảo Tàng và Thư Viện – cơ quan liên bang duy nhất tài trợ cho thư viện công và chương trình đào tạo thủ thư trên toàn quốc. Bộ Quốc phòng cũng ra lệnh loại bỏ khỏi thư viện Học Viện Hải Quân các sách có nội dung về “đa dạng và hòa nhập.” Trong khi đó, tại tiểu bang North Dakota, một dự luật thông qua ở cả lưỡng viện tiểu bang đề nghị hình sự hóa hành vi “phát tán tài liệu có nội dung tình dục” trong thư viện trường học – một khái niệm không được định nghĩa rõ ràng. Dù dự luật bị Thống đốc phủ quyết, nó cho thấy thư viện công và những người điều hành nó đang bị lôi sâu vào các cuộc đối đầu văn hóa.
Amanda Jones không phủ nhận việc công chúng có quyền yêu cầu xem xét lại cuốn sách nào đó. Trên thực tế, các thư viện đều có quy trình minh bạch để tiếp nhận khiếu nại – gồm mẫu đơn, hội đồng thẩm định và các tiêu chí lựa chọn cụ thể. Nhưng vấn đề nằm ở chỗ hệ thống đó đang bị khai thác bởi các nhóm có nghị trình chính trị riêng, điển hình như Moms for Liberty, vốn điều hành các trang mạng chuyên liệt kê nội dung “phản cảm” (cộng sản gọi là đồi trụy, phản động) và kêu gọi cấm hàng loạt danh sách họ phản đối. Đây là một dạng chiến lược mà cố vấn Steve Bannon gọi là “flooding the zone” – gây nhiễu ở diện rộng để chiếm ưu thế diễn ngôn.
Jones cho rằng phụ huynh có quyền giới hạn việc đọc của con mình – nhưng không thể ép người khác làm điều tương tự. Thư viện không phải nhà giữ trẻ, và sách người lớn không nên bị loại bỏ chỉ vì một số phụ huynh lên án là đồi trụy. Bà cho rằng một thư viện công là nơi phản ánh sự đa dạng của cộng đồng, không phải công cụ của một phe phái.
Câu chuyện của bà cũng cho thấy một sự thật khác ít được nói đến - khi công chúng trở nên chia rẽ, những người làm nghề phục vụ cộng đồng – như một thủ thư ở một thư viện hẻo lánh trở thành đối tượng dễ bị tấn công nhất. Nhiều người từng nghĩ rằng làm việc trong thư viện là “nghề yên ổn, nhẹ nhàng”, nhưng giờ đây họ phải học cách tự vệ trước mạng xã hội, pháp lý và dư luận. Họ không chỉ giữ sách – họ gìn giữ không gian chung, quyền tiếp cận thông tin, và trong một chừng mực nào đó, cả phần trí và phần hồn của một xã hội dân chủ. Với họ, giữ gìn tri thức là một sứ mệnh – không phải thứ có thể buông xuống, ngay cả khi bị bỏ lại một mình.
Câu chuyện của Amanda không được trình bày đầy đủ tại tòa, nơi những gì bà nói bị bóp méo, và những gì bà không làm lại được viện dẫn như bằng chứng. Thay vì được bảo vệ vì Bà đã tận tâm làm đúng bổn phận và lương tâm nghề nghiệp, bà lại bị đối xử như một cái gai cần bị “thanh trừng”. Bà viết cuốn hồi ký That Librarian, như chính tựa đề, gọi việc xảy ra cho bản thân mình là một sự việc xảy ra cho bất kỳ một thủ thư nào. Bà không đòi lại danh dự, bà chỉ cần lưu lại một trang sách bị xé bỏ. Bà kể chuyện điềm đạm không tô vẽ. Nhưng giữa những dòng bình tĩnh, người đọc thấy rõ một điều: đây là lời chứng sống của một người quản thư Mỹ bình thường – không mong muốn trở thành thứ biểu tượng gì cả, nhưng buộc phải lên tiếng - vì công việc hàng ngày của người thủ thư là việc canh giữ những giá trị từ mấy đời cha ông đã từng canh giữ.
Vì thế, từng tin nhắn hăm dọa, từng tấm ảnh xuyên tạc, từng thuyết âm mưu ngớ ngẩn – tất cả được bà ghi chép lại cẩn thận, như thể đang làm công việc lưu trữ cuối cùng, cho một thời kỳ hỗn loạn mà sau này lịch sử sẽ cần tra lại. Và giữa các trang sách, bà chỉ lặng lẽ nói một điều: không ai đáng bị trừng phạt chỉ vì tin rằng tri thức là thứ dành cho tất cả mọi người.
Nina HB Lê
[1] That Librarian: The Fight Against Book Banning in America, Amanda Jones (Bloomsbury, 2024). Hồi ký của một thủ thư trung học tại Livingston Parish, Louisiana, kể việc bà bị bôi nhọ sau khi lên tiếng chống kiểm duyệt sách ở thư viện địa phương; từ đó mở ra bức tranh rộng hơn về phong trào loại bỏ sách trên khắp Hoa Kỳ.
Nguồn: https://vietbao.com/p301418a322787/amada-jones-that-librarian-khi-nguoi-gac-cua-khong-ban-cong
