Cánh đồng lúa mùa ở Tri Tôn (An Giang)
Tháng Năm là mùa mưa trở lại thật sự. Những cơn mưa bất chợt, không báo trước bằng gió, bằng trời gầm, bằng mây đen hoặc những cơn mưa dầm kéo dài vài ba ngày làm đất trời tối sầm, ẩm ướt, buồn hiu, tất tất đều làm cho dòng sông nước đổ ngầu đục, làm cho vườn tược cây cối xanh um với những trái, những hoa ngạt ngào...
Mùa mưa tháng Năm cũng là thời tiết làm cho những cánh đồng lúa mùa bạt ngàn của vùng đồng bằng dọc theo hai bên bờ của dòng sông Cửu Long xanh thẳm, lặt lìa theo gió rì rào, như một tấu khúc của một điệu nhạc đồng quê êm êm, mượt mà, lan rộng trong trời đất nhẹ nhàng...
Tôi là lúa mùa! Tôi là lúa nổi! Người làm ruộng đã gọi những dòng họ tôi cái tên thân thương như vậy, một tên gọi gắn liền với những kiếp người, những nếp sống, những nắng cùng mưa, những vui cùng buồn, những nhàn hạ cùng vất vả trăm bề của những mảnh đời, đời của chúng tôi mà cũng là đời của kiếp nông dân lúc nào tay cùng cằn cỗi, chân cũng nứt nẻ, đầu cũng rối bù, da thì khét nắng với màu sạm đen nhiều cơ cực! Chúng tôi có những gánh họ, những giống dòng một thời gắn liền nhiều năm tháng không tách rời được ở những vùng lung sâu, những vùng đồng cạn này... Những giống Nàng Tây, Đuôi Trâu, Tàu Binh chịu đựng với vùng An Giang, Châu Đốc, Đồng Tháp Mười... nước ngập lút đầu lút cổ vào tháng Chín, tháng Mười. Những giống Nàng Hương, lúa Thơm, Ba Bụi, Trắng Lùn, Trắng Lựa, Trắng Tép, Nàng Keo, Nàng Quớt, Móng Chim... sống hòa nhập nơi những vùng đất gò, đất cạn với những cơn mưa tháng Năm kéo dài ướt sũng, tắm mát lên các địa giới Rạch Giá, Sóc Trăng, Vĩnh Long, Bến Tre, Mỹ Tho, Long An...
Tổ tiên, nguồn cội chúng tôi cũng như nguồn cội của muôn loài không biết có từ đời nào trên mặt đất này. Riêng tại vùng đồng bằng sông Cửu Long, chúng tôi từ bên kia đất Miên di dân qua đây vào năm 1891, do ông Conte, một cố đạo người Pháp cai quản nhà thờ Năng Gù, tình cờ mang chúng tôi về. Chúng tôi được chăm bón, gầy dựng và thích nghi với điều kiện sinh thái của vùng nước lụt lai láng hằng năm vào những tháng Bảy, tháng Tám, tháng Chín, tháng Mười âm lịch của vùng đất mới này từ ấy. Có lẽ vì sự sống của chúng tôi quá giản dị là nổi trôi theo mặt nước một cách tự nhiên, bình thản, nên người ta gọi tôi là lúa nổi. Hay vì mỗi năm, chúng tôi được gieo trồng chỉ có một mùa, nên chúng tôi cũng còn được gọi là lúa mùa. Hoặc giả, cách thức người làm ruộng gieo trồng chúng tôi cũng tình cờ bằng cách người nông dân nắm những hạt lúa giống chúng tôi hất tung lên trong trời đất như cầu khấn cùng tạo hóa, cùng các đấng thiêng liêng, đã tạo cho chúng tôi cái tên khác cho hợp với lẽ trời, đó là lúa sạ.
Đại khái là vậy. Các bạn có thể bằng lòng với chúng tôi về cái nguồn gốc giản dị này. Nhưng chúng tôi nghĩ rằng các bạn thế hệ bây giờ, có người chưa hiểu phong cách sống của những giống lúa mùa chúng tôi như thế nào trên những cánh đồng miền Nam trong vòng một trăm năm, kể từ năm 1891 đến những năm đầu thập niên 80, chúng tôi coi như bị khai tử thật sự trên xứ sở trù phú của một vùng sông nước màu mỡ với cây lành trái ngọt, với cư dân hiền hòa đến tội nghiệp này!
Bắt đầu cho một đời sống của chúng tôi trên những cánh đồng cò bay mỏi cánh này, những hạt lúa giống được sạ từ khi đất còn nắng hạn vào tháng Ba, tháng Tư sau khi được cày phá, cày trở, bừa ngang, bừa dọc. Chúng tôi được người nông dân mang ra đồng giữa lúc đất trời thì chuyển gầm, mưa chưa tới, nóng nực hầm hầm cứ như trời đất đang giận hờn, đang tranh giành ngọn gió giao mùa. Những hạt lúa giống thật tội nghiệp này, mỗi đứa nằm mỗi nơi. Có khi nằm khơi trên mặt đất cày; có khi rớt xuống những lỗ nẻ, mất tăm, mất tích. Chúng tôi cũng đành thả trôi dòng đời cho nắng, cho mưa, cho dế, cho chuột từ những ngày nằm chờ những giọt mưa đầu mùa, những giọt mưa như phép lành cho một kiếp sống thuở ban sơ!
Có cuộc sống nào mà không nhiêu khê; có dòng đời nào mà bằng phẳng, êm đềm hoài, phải không các bạn? Đời sống của giống lúa mùa chúng tôi cũng chìm vào dòng sống nhiều truân chuyên đó, không thoát ra được.
Khi cái tiết trời đã đến lúc mùa mưa sắp chín muồi, những trận mưa đầu mùa đầy sấm chớp đổ ập xuống những cánh đồng như giận dữ. Rồi trời đất im lìm. Vạn vật tươi mát. Cỏ cây hoàn hồn, hồi sinh. Những chiếc vỏ lúa của chúng tôi mấy hôm nay khô khốc nằm chờ mưa giữa đất trời rồi cũng mềm đi. Những mầm sống bắt đầu rục rịch. Những chiếc rễ độc nhất và đầu tiên cũng lồm cồm bò ra khỏi cái vỏ lúa của mình, bắt đầu tìm kiếm một chỗ an cư cho một kiếp sống. Trong khi đó, những ngọn lúa non yếu ớt cũng cố ngoi ra khỏi cái vỏ lúa của mình để chào hỏi nắng, mưa, cùng không khí trong lành, tinh khiết của đồng quê như cái lễ nghi giao tế sơ đẳng nhất của một sinh vật trong kiếp tuần hoàn, trong sự sinh tồn của muôn loài.
Thời kỳ của chúng tôi là thời kỳ cổ điển! Kiếp sống của những giống lúa mùa chúng tôi là kiếp sống hợp với lẽ trời đất, thuận với nắng mưa, hòa với từng con nước lên, nước xuống, nước ngập, nước lụt mà vẫn thản nhiên, vẫn bình lặng như vui, như cười nhàn hạ mà hữu ích, thiết thực cho loài người. Chúng tôi sống bằng bùn, bằng nắng, bằng mưa, bằng rơm, bằng rạ mà cho gạo, cho lúa đầy bồ. Chúng tôi không cần những phân lạnh, phân tiêu đen, phân tiêu sữa như ngày nay, nhưng bông vẫn kết đầy hạt, gạo vẫn ngọt, vẫn thơm ngon. Mà người làm ruộng cũng ít bận lòng với chúng tôi vì những căn bịnh thời đại như thế hệ trẻ Thần Nông sau này như sâu keo, sâu ống, sâu lá, rầy nâu, rầy cám... Những căn bịnh này là hậu quả của một sự lựa chọn, không sao tránh khỏi. Cái kiếp sống của chúng tôi tự nhiên đến độ như đói thì ăn; gió thì lượt ngọn, vi vu, reo hò; trăng thì sáng lấp lánh trên những lá lúa xanh long lanh; nắng thì vàng bông, vàng hạt lao xao, rộn rã, tươi cười...
Rồi lúa đầy tháng, lúa hai tháng, cứ lớn dần, lớn dần như vậy. Sức sống của chúng tôi như dẻo dai thêm, vươn lên, vươn lên hoài. Những lá lúa ngửa mặt đội trời, gốc bám chặt lấy đất mà lớn mạnh, mà sinh sôi, mà nẩy nở. Mới đầu một thân, một mình. Về sau nở ra thành chùm, thành bụi với những gốc lúa mập mạp, tròn trịa, đẫy đà. Chẳng những một đôi lần, mà còn rất nhiều lần những chú bé mục đồng cho bò, trâu vào ăn chúng tôi từng đàn, từng đàn, nhưng không sao. Chúng tôi vượt qua hết những giai đoạn dập bầm này mà không một chút phiền hà. Chúng tôi có mặt dưới ánh mặt trời này, trên những cánh đồng này một phần cũng nhờ công sức khai mở của trâu bò kia mà! Một vài thân lúa có rạp xuống cho bò trâu cũng là một cách đền ơn thiết thực đấy thôi, không quản ngại gì.
Kiếp sống của lúa mùa chúng tôi tương đối dài lâu, nên vì thế cũng không lấy gì làm vội vàng, gấp rút. Lúa ba tháng, lúa bốn tháng, rồi nước đổ, nước tràn bờ lên đồng, lên ruộng ngập đầy. Chúng tôi chơi giỡn với nước, reo vui với nước. Chẳng những không bị nước nhận chìm mà chúng tôi còn nổi theo nước nữa mà. Trên những cánh đồng mênh mông, bát ngát như vậy, chúng tôi đã che chở cho nước bớt sóng to khi gió nổi, khi mùa gió chướng, khi bão dông. Những buổi chiều dịu nắng, vài chiếc xuồng câu nhẹ nhàng lướt mình trên đồng vắng, be xuồng chạm vào những cọng lúa rào rào hòa cùng tiếng hát vọng cổ, hoặc giọng hò đồng quê của những người giăng câu, giăng lưới văng vẳng xa đưa trong cái tĩnh mịch của buổi hoàng hôn, sao mà thanh nhàn, yên vui quá đỗi của những ngày tháng yên bình! Cái phong cách sống của chúng tôi dường như lúc nào cũng ung dung dù đang là mùa nước lụt lội lai láng. Chúng tôi cứ thong thả nhóng lên cao theo nước, một cách đề huề, bình tĩnh. Rồi dường như, từ đó cũng tạo cho cảnh vật thiên nhiên cùng con người chung quanh mình một phong cách nhàn hạ, hiền lành, êm ả hơn!
Chúng tôi cũng đã mang lại sự vững bụng cho những cánh chim ngàn đi kiếm ăn xa về đậu lại, những chị trích rừng lót ổ, những chị cúm núm, cùng mấy bầy le le đẻ an toàn trên những chiếc ổ bằng lá lúa mùa êm êm, khuất dưới những ngọn lúa cao giàn nơi lung, nơi vũng. Có nhiều ổ le le đến vài chục quả trứng là thường, còn nếu nhiều có khi hốt được cả nón lá trứng gần bằng trứng gà. Vì loài chim le le này sống thành đàn và đẻ trứng cũng đẻ chung vào một cái ổ như vậy. Chúng tôi cũng giúp những chú chuột đồng không nơi nương tựa giữa cơn lụt lội tháng Tám, tháng Chín giữa chốn bạt ngàn. Những chú chuột mập thù lù, bụng trắng phau, kêu chí chóe suốt ngày trên cánh đồng lúa rậm rạp vào những tháng này là một cái gì rất tự nhiên trong trời đất. Tại sao chúng tôi phải bận tâm, phải buồn phiền phải không các bạn, khi mà mình muốn sống cho đời sống của chính mình, thì vạn vật cũng muốn sống cho đời sống của chính vạn vật? Các bạn ấy cũng muốn sống lắm chứ. Chúng tôi hút nhựa sống từ trong bùn, trong đất, trong nước để sống, để lớn lên. Chuột cắn lá lúa chúng tôi để nuôi thân mập béo. Rồi người nông dân có những miếng thịt chuột béo ngậy, thơm phức sau những ngày vất vả trên ruộng lúa của mình. Cách nào đó, mỗi loài trên mặt đất này nuôi dưỡng lẫn nhau, mỗi loài đều có những ích lợi riêng, không loài nào thừa, không loài nào vô bổ. Chỉ có ích lợi nhiều hoặc ít mà thôi. Và lợi ích nào mà chẳng là lợi ích, phải không các bạn. Điều quan trọng là biết rằng mình có ích cho đời sống, dù đời sống cỏ cây, đời sống sinh vật, đời sống loài người, để sống một đời đáng sống.
Đó là chưa kể một thế giới bí mật dưới mặt nước mà những cánh đồng lúa mùa chúng tôi che khuất. Ở đó là cả một kho tài nguyên đầy cá, tôm, cua, ốc cùng muôn loài đang sống hài hòa, bình an trong gốc lúa, gốc rong mịt mù không kể xiết. Những loài này cũng đang sống cho chính nó và cho loài người nữa nhưng qua sự che chở của chúng tôi khi mùa nước lụt không bến, không bờ.
Đến tháng Chín, con nước kém vào ngày Hai Mươi lăm âm lịch, những thân lúa chúng tôi nặng mình vì chúng tôi sắp có đòng đòng. Nước không lên thêm và bắt đầu rút dần ra rạch, ra sông, báo hiệu một thời kỳ nước giựt. Lúa đang nương theo nước, nước lại không thể ở lại trên đồng giữa lúc chúng tôi có chửa, có đòng đòng. Nên những thân lúa dài lượt bượt phải nằm xiên xiên theo những ngọn gió rong ngọn đang chuyển mùa, cho êm êm cái bụng căng tròn. Thỉnh thoảng có một vài chiếc xuồng câu chống lướt trên mình chúng tôi một cách nặng nề, rồi để lại lường xuồng dài như vết tích của những ngư phủ nghèo đi qua đời chúng tôi, đè những thân lúa ngã rạp, nhưng không sao. Chúng tôi lại cất ngọn lên một cách nhẹ nhàng, đầy vững tin cho một mùa bông, mùa hạt vun trùng.
Như muôn loài, cái ngày đâm bông kết hạt đã đến, thật thiêng liêng mà vui vầy! Mới đầu lác đác vài bông, sau đầy đồng. Phấn hoa màu trắng trinh tuyền bay bay trong gió, hữu tình. Lúa mùa trổ rộ dưới ánh nắng mặt trời không gì ngăn cản nổi. Mùa lúa trổ là mùa chim muông sống trên ruộng đồng thay lông. Những chú cò ma, cò ráng, cò trâu lác đác đáp xuống vạt lúa này, bay sang vạt lúa kia, chuẩn bị đến bên bờ kinh, bờ mương đón chờ những chị tép rong, những đàn cá linh êm êm rút ra khỏi cánh đồng sắp cạn trong những ngày sắp tới. Cá sống với nước mà! Nước rút đi, cá cũng lội! Đó là định luật của tạo hóa. Mà trong trời đất này, đâu có định luật nào cần phải viện dẫn, chứng minh, vì nó hiển hiện, tự nhiên giữa mặt trời. Cá rời đồng để ra sông báo hiệu lúa mùa đang ngậm sữa, làm gạo. Chúng tôi đang ở vào thời kỳ mới của mình, một thời kỳ sung mãn nhất của mùa màng. Chúng tôi nghe dưới gốc lúa của mình nước rút nhanh. Những đàn cá vội vã rượt đuổi theo những ngọn nước chảy mạnh, những "cựa gà" để tìm đường ra rạch, ra sông, mà trầm tư, suy nghĩ về việc đời. Trong trời đất, có những loài sợ chết chỗ này, chạy đến chỗ khác, rồi cũng không thoát chết. Các loài cá có biết đâu rằng, vì sợ nước khô, nước cạn, rồi ra sông, lại gặp biết bao luồng câu, biết bao tay lưới nằm dưới nước đợi chờ. Vì mùa nước giựt cũng là mùa cá tôm trên sông, trên rạch rộn ràng. Nào lưới giựt, nào đăng ven, nào bửng, nào vó cất, vó gạt đang chực chờ. Cá biết bao nhiêu là cá! Cá trắng dã trên ghe, trên xuồng. Tôm đầy lọp, đầy rộng. Cá nổi đầy trên mặt nước, đầy sông, đủ loại. Vì nước trên đồng đổ xuống là nước phèn, nước cỏ, nên cá tôm trong nước bị cay mắt, lờ đờ, nổi lềnh bềnh, từng bầy, từng bầy như những cuộc dàn binh chuẩn bị cho buổi lễ diễu hành. Ở đâu cũng cá, cũng tôm. Có thể nói không ngoa, thời kỳ lúa mùa chúng tôi thịnh vượng, đồng nghĩa với thời kỳ cá tôm đặc nước ở vùng đồng bằng này. Mà lúa mùa trên đồng cũng phơi bông muôn trùng. Cả một vùng nông thôn ngày xưa ấy, sao mà sung túc, trù phú quá đỗi!
Tháng Mười Một bắt đầu lúa vàng mơ. Tháng Chạp lúa chín rộ. Đồng đã rút hết nước. Những miếng ruộng gò đã khô. Những cánh đồng sâu còn chút ít nước phèn màu ngà ngà vàng, đặc sệt. Một mùa cắt gặt lúa mùa bắt đầu. Trên đồng tiếng hát, tiếng hò reo vui. Những sân lúa được giẫy sạch. Những cà lang lúa cao chót vót. Những cộ lúa bông nặng trịch, ì ạch theo sau đôi bò hoặc đôi trâu nặng nhọc bườn về phía trước. Những đống lúa hột hằng trăm, hằng ngàn giạ, cao vòi vọi. Những xe trâu, xe bò kéo lúa hột về bồ trên những con đường mòn thênh thang, ngang dọc kèm theo tiếng kẽo kẹt của những bánh xe cây, tiếng cười nói của trẻ mục đồng vang vang trên đồng nội như trẩy hội ngày mùa. Thoáng chốc, như vết dầu loang, nơi này cắt lúa, rồi nơi kia cắt lúa, từ đồng gần chạy miết dưới đồng xa, kéo dài ngày này qua ngày khác. Và rồi một mùa lúa cũng xong vào cuối tháng giêng, để bắt đầu chuẩn bị cho một mùa lúa năm sau khi những cánh đồng cháy rạp dưới ngọn lửa đốt đồng nổ dòn của những ngày nắng hạn tháng ba trở lại.
Thắm thoát mà đã qua đi một trăm năm! Một trăm năm tuy không lâu so với cái bao la của vũ trụ, so với cái xưa cổ từ thời tạo thiên lập địa. Nhưng với những cánh đồng ruộng miền Nam mà những giống lúa mùa chúng tôi chăm gốc, chăm rễ kể cũng dài.
Chúng tôi đến đây với sự tình cờ và chúng tôi bị thay thế là cố ý. Âu, đó cũng là sự biến dịch của dòng đời, sự tham vọng của lòng người! Chúng tôi không phải bị người làm ruộng đào thải, mà bị sự tiến bộ, bị nền văn minh từ những người chưa bao giờ biết làm ruộng loại trừ. Những giống lúa mùa chúng tôi rất cảm thông và chia sẻ với người nông dân khi họ buộc lòng phải chia tay với những mùa lúa thân thương, êm đềm một thời. Chúng tôi chỉ buồn cho những người không gần gũi với ruộng lúa nhưng cứ xen vào đời của ruộng lúa hoài dưới những danh từ thật hấp dẫn nào là" cách mạng xanh ", nào là" áp dụng khoa học kỹ thuật vào nông nghiệp" một cách thật thảm hại. Thảm hại cho những đồng loại của chúng tôi, những lúa Thần nông bây giờ, với biết bao bịnh tật, với biết bao héo hắt. Thảm hại cho môi trường sống của loài người với biết bao ô nhiễm bởi thuốc sâu, thuốc rầy đầy trong lòng đất, trong không khí, trong nước uống và nhất là ngay trong những hạt gạo nuôi sống con người. Các bạn có biết không, đã có biết bao người nông dân đã ngã quỵ ngay trên miếng ruộng lúa thần nông của mình đang lúc họ xịt thuốc để diệt trừ sâu? Quần quật, mệt mỏi, kiệt sức giưã trưa nắng, thuốc sâu bốc trong gió, trong nắng nực nồng, người làm ruộng hít cái hơi độc ấy vào mũi, vào miệng. Rồi thuốc sâu thấm ướt áo, ướt quần. Đang lúc mồ hôi ướt đẫm, các lỗ chân lông mở ra, thuốc sâu theo lỗ chân lông xâm nhập vào máu, vào thịt; người nông dân bị ngất xỉu ngoài đồng như " ăn cơm bữa" là chuyện mà những nhà nghiên cứu khoa học cho những giống lúa mới có lẽ không bao giờ để ý, dù đó là mạng sống của con người. Thuốc sâu là thuốc cực độc mà! Làm sao, người làm ruộng lúc nào cũng thường trực hít thở vào buồng phổi của mình những thuốc độc mà không nhiễm độc cho được! Rồi họ phải uống cả những thứ nước từ trên ruộng, trên đồng đầy thuốc sâu, đầy những cá, cua chết rã rữa trong nước vì thuốc sâu chảy xuống rạch, xuống sông. Họ làm sao có thể tránh cho khỏi nhiễm những gì độc hại khi mà họ phải sống ở trong hoàn cảnh, trong môi trường không có cách nào khác để chọn lựa! Từ đó đã sanh sôi biết bao bệnh tật lạ kỳ, nhiều khi không thuốc trị. Mặt khác, về phương diện đời sống áo cơm, thảm hại cho chính những người làm ra hạt gạo, hạt cơm mà vẫn thiếu hụt lúa ăn, nợ nần chồng chất, nghèo khó thật bi đát vì những hệ lụy sâu rầy...
Đó là chưa kể những sinh vật sống trong nước như cá tôm, những tài nguyên quí báu vô cùng mà thiên nhiên ban phát cho vùng đất hiền lành này, cũng bị hủy diệt bởi những chất độc một cách không thương tiếc! Còn đâu nữa những cánh đồng lúa mùa vào mùa nước dâng tháng tám, tháng chín đầy cá đồng! Còn đâu nữa những đàn cá nổi đặc ngừ trên mặt nước cỏ, nước phèn như đi dự hội hè vào những ngày lúa chín tháng chạp! Còn đâu nữa những giỏ cá lóc đen ngòm, những giỏ cá rô đồng, cá sặc rằn béo ngậy của những ngày tháng hai, tháng ba tát đìa, tát mương, tát lóng sau một vụ lúa mùa đầy bồ, đầy lẫm!
Mối lợi thì trước mắt, còn điều tai hại thì ẩn tàng trong đất, trong nước, trong không khí, trong máu, trong da thịt, trong hơi thở con người, mà người ta nhân danh sự tiến bộ của khoa học, họ muốn lờ đi...
Thời gian thì vô cùng, trong khi những giống lúa mùa chúng tôi lại hữu hạn, chỉ có một thời! Nhưng những mùa lúa mùa của chúng tôi lại có một thời mang lại yên vui, sung túc, trù phú, ấm no , cùng cái phong cảnh nhà quê vùng đồng bằng sông Cửu Long thật nên thơ, an lạc, hiền hòa.
Có còn ai trong các bạn, một khoảnh khắc nào đó, nhớ về những mùa lúa mùa năm xưa, xưa lắm, trên những cánh đồng ruộng bạt ngàn đầy những bông lúa vàng ngọt lịm ngày nào không ?!?
Ngày 28-7-97
Lương Thư Trung
