Như thế thì, nếu xét theo thuyết luân hồi của nhà Phật, mùa đông đã “tái sinh” vào buổi “tàn xuân” và tiết mùa đang bước sang mùa hạ. Có thể nói mùa đông (tượng trưng là hoa mai) đã “tái sinh” vào hai mùa sau, giống như một người chết, không phải bước đi một bước kế tiếp, mà bước đi đến hai bước kế tiếp. Với người nhà Phật, thác đi là điều tất yếu để tái sinh theo lẽ luân hồi. Đó là bước đi thêm một bước theo vòng sinh hoá. Nhưng bước luôn hai bước là vượt ra khỏi vòng sinh hoá mà nhập Niết Bàn!

Đó là nói về “trục thời gian.” Bây giờ chúng ta để ý một chút đến “trục không gian.” “Nhất chi mai” (một cành mai) nở hoa đêm qua, không phải ở “vườn Sau” mà ở “sân Trước.” Cái gì đã qua, nó ở phía sau ta. Hoa mai là thứ hoa mùa đông, mùa đã qua, lại nở “đêm qua” cũng là chuyện đã qua, lẽ ra nó phải ở đằng SAU mới đúng lý. Vậy, nếu đúng lý thì thiền sư phải bưng cái “nhất chi mai” ấy ra “vườn sau” và viết “Hậu viên tạc dạ nhất chi mai” cho thời gian và không gian nó thuận chiều với nhau. Nhưng như thế thì không phải là bài kệ lấy Phật pháp và thuyết luân hồi làm chính nữa. Do đó mà cành mai trắng này, ngài để cho nó nở “đêm hôm qua” nhưng ở “sân trước.” Phạm Duy có câu hát “Đừng cho Không Gian đụng Thời Gian”; nhưng với bài kệ này, không gian đã đụng thời gian và làm sáng lên tia sáng giác ngộ trong đêm u minh của tâm thức con người.

Đến đây, người ta bắt gặp triết lý nhất nguyên của Đông phương trong bài kệ này: xuân tàn cũng là xuân khai, đi cũng là đến, xuân cũng là đông, việc đời cũng là tuổi người, kiếp này cũng như kiếp trước mà cũng là kiếp sau, trước cũng là sau, và không gian hay thời gian cũng chỉ là một. Thứ triết lý nhất nguyên này, người phương Tây quen với triết học nhị nguyên, mọi thứ đều phân biệt rõ ràng, khó lòng nhìn ra và khó lòng chấp nhận được.

Điều cuối cùng chúng ta lưu ý là “nhất chi mai.” “Chi” có nghĩa là “cành.” Cành mai này có thể nở một bông mai mà cũng có thể nở nhiều bông mai. Thiền sư không nói rõ. Nhưng một lần nữa, chúng ta có một cặp “ít-nhiều.” Ít hay nhiều, một bông mai hay nhiều bông mai, với thiền sư Mãn Giác hay với người “ngộ đạo” đâu có là vấn đề. Vấn đề là “nhất chi mai” này mọc ra và nở hoa từ cội cây, là nguồn của sức sống. Nhờ cội nguồn sức sống đó, cành hoa trắng màu hoa mai mà cũng trắng như tâm người đã được gội rửa. Đó mới là điều quan trọng. Điều thần diệu của câu thơ “Đình tiền tạc dạ nhất chi mai” là thiền sư không hề nhắc đến chữ khai (nở) mà người đọc ai cũng cảm nhận được cành mai đang nở hoa. Rõ ràng “không” mà là “sắc”. Người viết kệ không nhắc đến hoa “khai” mà người nghe kệ lại cảm nhận được hoa “khai”. Phải chăng người viết kệ đã giúp người nghe kệ “khai ngộ”?

Bài kệ “Cáo Tật Thị Chúng” bật sáng tâm thức người nghe, người niệm. Hèn chi trước khi viên tịch, Mãn Giác thiền sư đã tập họp đệ tử, cho nghe bài kệ này trước khi ngài bước luôn một lúc hai bước để nhập cõi Niết Bàn, không còn qua vòng sinh hoá của thuyết luân hồi nữa.

Những chi tiết về thiền sư Mãn Giác và nhà Hậu Lý, tôi tìm trong sách vở và trên “internet.” Phần bình luận do tôi suy nghĩ và viết ra.)