I- Tổng Quan
Bạn ơi!
Bạn có biết, không phải tất cả các cơ quan nội tạng đều có thể được cấy ghép? Giải phẫu cấy ghép nội tạng phổ biến nhất là dành cho tim, ruột, thận, gan, phổi và tuyến tụy. Giống như các thủ thuật giải phẫu khác, cấy ghép nội tạng cũng có thể gây ra các biến chứng.
Cấy ghép nội tạng là một thủ thuật giải phẫu trong đó một cơ quan suy yếu được thay thế (nhận) bằng một cơ quan khỏe mạnh (cho) từ người hiến tặng. Cấy ghép nội tạng được chỉ định cho các cơ quan suy yếu do bệnh hoặc chấn thương.
Tuy nhiên, không phải tất cả các cơ quan đều có thể được cấy ghép. Loại giải phẫu này phổ biến nhất cho tim, ruột, thận, gan, phổi và tuyến tụy. Giải phẫu cấy ghép nội tạng có thể thay thế nhiều cơ quan.
II- Chuẩn Bị
Do tính chất nguy cơ cao của việc cấy ghép nội tạng và sự thiếu hụt của các tổ chức tài trợ, người được giải phẫu cho nội tạng phải trải qua quá trình sàng lọc nghiêm ngặt để đánh giá.
Do quá trình ghép tạng có phần rủi ro và các cơ quan hiến tặng rất hiếm, người nhận cần phải được sàng lọc các yếu tố có thể ảnh hưởng đến xác suất thành công.
1- Mô phù hợp
Mô lạ sẽ bị tấn công bởi hệ miễn dịch của người nhận. Trong trường hợp cấy ghép nội tạng, phản ứng miễn dịch này được gọi là thải ghép. Khi hệ thống miễn dịch tìm thấy một số phân tử trên bề mặt của một tế bào lạ (gọi là kháng nguyên), nó sẽ từ chối tế bào đó.
Các tế bào hồng cầu chỉ có ba kháng nguyên chính xác định các nhóm máu. Chúng được gọi là A, B và Rh. Để tránh bị từ chối trong quá trình truyền máu, các xét nghiệm được thực hiện để đảm bảo các kháng nguyên trong máu của người hiến hoàn toàn phù hợp với người nhận. Thật không may, nguyên tắc này không thể áp dụng cho việc cấy ghép nội tạng vì có quá nhiều kháng nguyên liên quan. Những kháng nguyên này được gọi là kháng nguyên bạch cầu người (HLA-Human Leucocyte Antigen) hoặc phức hợp tương hợp chính (MHC-Major Hiscompatibility Complex) có trên bề mặt của mỗi tế bào trong cơ thể. Kháng nguyên bạch cầu của mỗi người là duy nhất, dẫn đến từng loại mô độc đáo. Vì vậy, các mô của người hiến và người nhận không thể phù hợp hoàn toàn. Ở một số bệnh nhân không còn đủ thời gian để chờ một người hiến phù hợp nhất, các bác sĩ nhắm đến một sự tương thích gần nhất có thể để giảm nguy cơ và mức độ nghiêm trọng của việc từ chối nội tạng, cải thiện kết quả lâu dài. Tuy nhiên, nhờ sự tiến bộ trong liệu pháp ức chế miễn dịch, tỷ lệ cấy ghép nội tạng thành công không còn gắn liền với mức độ phù hợp của các mô.
Trước khi giải phẫu, bác sĩ sẽ sàng lọc máu người nhận với các kháng thể chống lại các mô của người hiến tặng. Những kháng thể này có thể xuất hiện do truyền máu, cấy ghép nội tạng trước đây hoặc mang thai. Nếu các kháng thể này có trong cơ thể, việc cấy ghép là không thể vì cơ thể sẽ từ chối ngay lập tức. Để loại bỏ hoặc ngăn chặn các kháng thể này, bác sĩ có thể yêu cầu thực hiện trao đổi huyết thanh và globulin miễn dịch đường tĩnh mạch (IVIg- IntrVenous Immunoglobulin). Mặc dù đắt tiền, nhưng những phương pháp điều trị này đã được chứng minh là có hiệu quả.
2- Khám sàng lọc người hiến
Các bác sĩ sẽ sàng lọc người hiến tặng để tìm ung thư và nhiễm trùng có thể lây lan trong khi cấy ghép. Các cơ quan bị ung thư không được hiến. Nếu người hiến tặng đã bị ung thư ở một cơ quan khác, bác sĩ sẽ đánh giá xem liệu các tế bào ung thư vẫn còn hiện diện hoặc nếu chúng có thể di căn đến cơ quan cần cấy ghép. Trong trường hợp nhiễm khuẩn, nếu người hiến được điều trị đầy đủ, việc cấy ghép nội tạng là an toàn. Tuy nhiên, người nhận có thể cần thuốc kháng sinh. Để tìm hiểu xem người hiến tặng có nhiễm virus hay không, bác sĩ có thể yêu cầu xét nghiệm máu, đặc biệt là tìm virus cytomegalovirus (CMV), virus Epstein-Barr (EBV), virus viêm gan B và C, virus gây suy giảm miễn dịch ở người (HIV) và virus T lymphotropic (HTLV). Một số bệnh nhiễm trùng do virus cytomegalovirus và virus Epstein-Barr không ảnh hưởng đến việc hiến tặng nội tạng. Tuy nhiên, người nhận được yêu cầu phải dùng thuốc kháng virus sau đó.
3- Khám sàng lọc người nhận
Khám sàng lọc bệnh ung thư và nhiễm trùng cũng cần thiết cho người nhận. Người nhận cũng cần đánh giá sức khỏe tổng thể. Những người đang bị nhiễm trùng hoặc ung thư không thể ghép tạng vì các thuốc ức chế miễn dịch liều cao đều ảnh hưởng đến tình trạng bệnh. Dùng thuốc ức chế miễn dịch có thể làm trầm trọng thêm nhiễm trùng hoặc ung thư.
Người nhận có thể cần sàng lọc về mặt tâm lý xã hội. Nguyên nhân là do sau khi cấy ghép, họ cần tuân theo một phác đồ điều trị lâu dài về thuốc, phương pháp điều trị và theo dõi. Không nhiều người có thể theo kịp phác đồ điều trị. Điều quan trọng là người nhận hiểu được những cam kết và khó khăn trong cuộc sống đi kèm với việc cấy ghép nội tạng.
III- Thực Hiện
Sở dĩ ta phải dài dòng trong câu chuyện vì công việc này nếu không thận trọng sẽ đưa đến hậu quả nguy hiễm cho người bệnh.
Ghép bộ phận cơ thể được thực hiện lần đầu tiên tại Hoa Kỳ vào ngày 23 tháng 12 năm 1954 khi trái thận của người anh, Ronald Herrick, tặng cho người em song sinh Richard Herrick. Phẫu thuật do bác sĩ Joseph E. Murray thực hiện thành công mỹ mãn tại bệnh viện Peter Bent Brigham, thành phố Boston, Massachusetts, Hoa Kỳ.
Người nhận sống thêm được 8 năm với mọi sinh hoạt bình thường cho tới khi vĩnh biệt cõi trần vì một căn bệnh không liên quan tới thận. Và người tặng tiếp tục cuộc sống khỏe mạnh với nghề dạy học cho tới khi đủ tuổi nghỉ hưu.
Diễn tiến phẫu thuật đã được họa sĩ Joel Babb ghi lại một cách hết sức linh động, chính xác và hiện nay vẫn còn được trưng bầy tại thư viện của Đại học Harvard ở Boston, Massetchusetts, Hoa Kỳ.
Năm 1990, bác sĩ Murray và bác sĩ E. Donnall Thomas được trao tặng giải Nobel Y Học vì đã tiên phong đóng góp cho y học một sáng kiến độc đáo và vô cùng nhân đạo là dùng chuyển-ghép bộ phận- mô bào cơ thể để trị bệnh của con người. Bác sĩ Murray chuyển ghép thận còn bác sĩ Thomas có công trong việc đặt nền móng cho việc ghép chuyển tế bào tủy xương để chữa trị ung thư máu.
Từ đó, phẫu thuật ghép cơ quan, mô bào phát triển mạnh mẽ với các kỹ thuật tân tiến, tinh vi, mang lại sự sống cho nhiều người bệnh và nhiều niềm vui chia sẻ cho người hiến tặng.
Xin cùng tìm hiểu về việc làm có tính cách nhân đạo này.
Khái niệm về việc chuyển-ghép bộ phận đã manh nha từ thuở xa xưa, nhưng trở ngại chính là sự khước từ (reject) tế bào lạ của người nhận và sự chống lại của mảnh ghép với ký-chủ (graft-versus-host).
Các khoa học gia đã chứng minh được rằng, có một “sức mạnh sinh học” (biological force) nào đó trong cơ thể gây cản trở cho sự ghép này. Đó là phản ứng miễn dịch. Hệ miễn dịch có khả năng phân biệt vật lạ xâm nhập cơ thể như vi khuẩn, virus, mô bào rồi tiêu diệt chúng để tự bảo vệ. Cơ quan bộ phận ghép là vật lạ đối với người nhận.
Sau nhiều năm nghiên cứu, khoa học đã tìm ra cách để vượt qua trở ngại đó bằng các chất ức chế hệ miễn dịch khi chuyển ghép. Nhiều dược phẩm, hóa chất được tìm ra. Khởi đầu là với steroid cortisone, rồi mercaptopurine, phóng xạ, antilymphotic serum (ALS), thuốc chống ung thư bạch cầu (leukemia) Azathioprine rồi đến kháng sinh Cyclosporine được dùng từ năm 1983.
Với sự phổ biến của cho-ghép thì một nan giải khác lại xuất hiện. Đó là sự thiếu các bộ phận để ghép. Hàng năm, có nhiều chục ngàn người ở khắp nơi cần cơ quan mà không có, và nhiều bệnh nhân lâm chung trong khi chờ đợi “Món Quà Tặng Đời Sống” -Gift of Life- đó.
Tại Hoa Kỳ, có gần 80,000 bệnh nhân trong danh sách chờ đợi ghép bộ phận và mỗi tháng có khoảng 3000 người mới được thêm vào.
Trong năm 2001, có 2025 bệnh nhân thận, 1347 bệnh gan, 458 bệnh tim và 361 bệnh phổi thiệt mạng vì mỏi mòn tuyệt vọng chờ đợi được ghép.
Để giải quyết phần nào sự thiếu hụt này, giới chức y tế và nhiều tổ chức thiện nguyện tại các quốc gia đã kêu gọi lòng nhân đạo của công chúng trong việc hiến tặng những sợi mô bào huyết mạch của mình để cứu sống người khác.
“Ghép” (transplant) là phẫu thuật đặt một cơ quan hoặc mô bào lấy từ cơ thể người cho chuyển sang một người bệnh có nhu cầu.
Bộ phận ghép có thể từ người còn sống hoặc từ thi thể người hứa tặng vừa mới vĩnh viễn ra đi.
Các bộ phận từ người còn sống là:
- Thận
Đây là cơ quan được hiến nhiều hơn cả. Sau khi hiến tặng một trái thận, người cho vẫn sống đời sống bình thường vì trái thận còn lại có đủ khả năng chu toàn nhiệm vụ cho hai thận.
- Gan
Mỗi người có thể tặng một miếng gan và miếng gan này có thể tăng sinh và hoạt động bình thường ở người nhận.
- Phổi
Mặc dù các thùy phổi không tái sinh, nhưng mỗi người có thể tặng một thùy phổi.
- Tụy tạng
Cũng như phổi, tụy tạng không tái sinh nhưng mỗi người có thể tặng một phần tụy tạng mà vẫn không bị hậu quả xấu nào.
Các bộ phận cho không để dành lâu ngày được mà phải dùng trong một thời gian nhất định. Chẳng hạn thận có thể được cất giữ trong 72 giờ, gan 18 giờ, tim 5 giờ, tụy tạng 20 giờ, giác mạc 10 ngày, da , xương và van tim giữ được từ 5 năm trở lên, kể từ khi lấy ra.
Do đó ruột, giác mạc, da, xương, tủy xương, tĩnh mạch, gân, dây chằng, van tim, tai trong, sụn, máu ở cuống rốn, tế bào mầm trong máu ngoại vi được thu nhận cất giữ trong ngân hàng bộ phận để dùng khi cần.
Với cơ thể một người quá cố thì hầu hết các bộ phận, mô bào đều được thu nhận, sử dụng. Theo ước lượng, mỗi người hứa tặng thì tế bào của họ có thể ghép cho 50 người bệnh có nhu cầu.
Khi não bộ ngưng hoạt động hoàn toàn và vĩnh viễn, người cho sẽ được duy trì tình trạng “sống” với tim phổi còn hoạt động trong một khoảng thời gian ngắn để sửa soạn giải phẫu lấy cơ quan.
Thường thường, mô bào như da, xương, van tim được lấy sau khi tim ngưng đập 24 giờ, giác mạc được lấy 12 giờ.
Chỉ một số nhỏ tử vong không hiến cơ quan được, như là nhiễm HIV dương tính, ung thư đang phát triển mạnh, một số bệnh truyền nhiễm trầm trọng. Còn đa số các bệnh kinh niên khác đều có thể hiến thân xác của mình.
Trước khi lấy bộ phận, bác sĩ chuyên khoa sẽ kiểm soát rất kỹ coi xem bộ phận hiến tặng có hội đủ những tiêu chuẩn căn bản.
Từ trẻ sơ sinh tới lão nhân 65 tuổi trở lên đều có thể cống hiến bộ phận và mô bào.
Người dưới 18 tuổi, cần sự đồng ý của cha mẹ hoặc người đỡ đầu hợp pháp.
Ở Hoa Kỳ, mỗi năm có từ 10,000-14,000 người mãn phần hội đủ tiêu chuẩn để hiến bộ phận nhưng chỉ có non nửa số người này thực sự cho các bộ phận.
Thủ tục hiến cơ quan rất đơn giản và gồm có:
a- Tại đa số các tiểu bang Hoa Kỳ đều có một văn phòng ghi danh người hiến tặng.
b- Mỗi người có thể ghi ý định tặng hiến trên bằng lái xe khi thi hoặc gia hạn bằng.
c- Ký tên đồng ý trên tấm thiệp tặng bộ phận (donnor card), cất trong ví cho tới khi có cơ hội ghi trên bằng lái xe.
d- Cần cho thân nhân hay ý định của mình để tránh sự phản đối sau khi mình qua đời. Theo ước lượng, có tới 35% người có ý định hiến tặng mà không bao giờ cho được, vì gia đình không chịu ký giấy đồng ý. Do đó, thân nhân đôi khi cũng được yêu cầu ký một giấy tán trợ ý định của người hiến tặng.
Năm 1984, Quốc Hội Hoa Kỳ ban hành đạo luật về Ghép Bộ Phận. Việc mua bán bộ phận bị nghiêm cấm để tránh người lắm tiền nhiều của lạm dụng.
Các bộ phận cho sẽ được đối chiếu với người nhận bằng hệ thống ghi danh do cơ quan United Network for Organ Sharing (UNOS), trụ sở tại thành phố Richmond, bang Virginia, điều khiển. Cơ quan chịu trách nhiệm việc phân phối một cách công bằng các bộ phận tặng hiến cho những người trong danh sách chờ đợi.
Ở Hoa Kỳ, các bệnh viện phải thông báo các trường hợp tử vong cho Tổ Chức Cung Cấp Bộ Phận (Organ Procurement Organisation). Nếu tổ chức thấy cơ quan hoặc mô bào của tử thi thích hợp, họ sẽ cử người tới thương lượng với gia đình người quá cố để xin bộ phận.
Các bệnh sau đây có thể được ghép cơ quan: bệnh động mạch tim, viêm và xơ cứng gan; COPD; tiểu đường với biến chứng thận và mắt; cao huyết áp với suy tim; bệnh đa nang thận; hội chứng ruột ngắn.
Ghép thận phổ biến nhất vì suy thận là chuyện dễ xảy ra khi bị cao huyết áp, tiểu đường, nhiễm trùng tiết niệu. Người cho cũng có sẵn vì con người chỉ cần một trái thận để sống bình thường. Kỹ thuật thay thận cũng giản dị. Thận suy có thể để nguyên tại chỗ và thận mới được ghép phía dưới thận bẩm sinh.
Chuyển-Ghép bộ phận là việc làm có tính cách nhân đạo dựa trên sự vị tha và niềm tin chung của con người. Hầu hết các tôn giáo đều chấp nhận sự sự hiến tặng bộ phận hoặc mô bào cơ thể như một lý tưởng nhân đạo, một hành động hoàn toàn bác ái, biểu hiệu của tình yêu thương và tặng hiến..
Bác sĩ đang điều trị sẽ giới thiệu, giúp đưa tên người có nhu cầu vào danh sách chờ đợi.
Người có nhu cầu phải đích thân tới một trong những bệnh viện chuyên vể ghép cơ quan để làm thủ tục cần thiết. Các bệnh viện này đều là hội viên của UNOS và tại Hoa Kỳ có hơn 200 trung tâm.
Bác sĩ của bệnh viện sẽ khám nghiệm để coi xem mình có hội đủ các điều kiện nhận không. Ta có thể ghi danh ở nhiều bệnh viện khác nhau và mỗi bệnh viện có tiêu chuẩn hơi khác nhau. Tên của mình sẽ đưa vào một danh sách chung của cả nước.
Khi có bộ phận hiến, tất cả bệnh nhân đợi đều được mang ra để so sánh với bộ phận cho này.
Các tiêu chuẩn chọn lựa gồm có loại máu, loại cơ quan, kích thước, nhu cầu cấp bách của bệnh nhân, thời gian chờ đợi và không gian cách biệt giữa người cho và người nhận. Bộ phận cho sẽ dành cho người bệnh nào thích hợp nhất với cơ quan hiến tặng.
Trung bình, thời gian đợi để được ghép tim là 230 ngày, phổi 1068 ngày, gan 796 ngày, thận 1121 ngày và tụy tạng 501 ngày.
Theo thống kê, tại Hoa Kỳ mỗi năm có khoảng 750,000 mô bào được chuyển ghép.
Tới tháng 1 năm 2008, có trên 97,900 người đợi để được ghép bộ phận mà mỗi tháng chỉ có khoảng 80 người nhận được tin vui có bộ phận và 20 người thiệt mạng vì mỏi mòn chờ đợi, không có tin vui.
Theo cơ quan phối hợp hiến ghép cơ quan Hoa Kỳ thì vào năm 2004, 50% ghép thận là từ người tặng còn sống, và đã có hơn 320 trường hợp tặng một phần gan và 12 ca cho một thùy phổi.
Năm 2004, khoảng 2500 tủy sống, 7000 giác mạc được ghép tại Hoa Kỳ.
Tới tháng 4 năm 2008, số người ghi danh hứa hiến tặng thân xác tại Hoa Kỳ đã lên tới 70 triệu với khoảng 35% người ghi ý muốn tặng cơ quan trên bằng lái xe của mình.
Vì sự khan hiếm bộ phận cơ thể, một số vấn đề có tính cách luân lý và đạo đức được nêu ra:
Liệu có nên dành ưu tiên ghép cho bệnh nhân có nhiều hy vọng sống sót?- Liệu cha mẹ trẻ em được ưu tiên ghép để chăm sóc con cái?
Liệu có nên tưởng thưởng để khuyến khích nhiều người hiến tặng? Hoặc thân nhân người quá cố đồng ý việc hiến được tặng một số hiện kim? Liệu nại cớ đi du lịch tới các quốc gia đang mở mang rồi mua ghép cơ quan bị coi là lạm dụng, khai thác người nghèo? Liệu tử tù chờ đợi hành hình có thể hiến tặng cơ quan để giúp thân nhân được hưởng một phần lợi nhuận?Chủng tộc có vai trò quan trong trong việc ghép cơ quan. Tại Hoa kỳ, một vài sắc dân thiểu số thường mắc các bệnh cần thay cơ quan, như người Mỹ gốc châu Phi bị bệnh thận nhiều hơn người da trắng. Sự ghép thành công hơn nếu bộ phận thay thế đến từ người cùng chủng tộc. Do đó nếu người thiểu số không chịu hiến cho thì danh sách người đợi sẽ dài hơn.
Nhiều người e ngại rằng, khi biết mình đã hứa tặng bộ phận, bác sĩ sẽ không tận tâm cứu chữa. Xin đừng e ngại, vì lương tâm chức nghiệp không cho phép họ làm như vậy. Vả lại, các nhà chuyên môn khác thực hiện việc thu-ghép bộ phận chứ không phải bác sĩ gia đình. Họ chỉ lấy cơ quan sau khi bác sĩ điều trị đã cố gắng tìm đủ mọi cách để cứu sống bệnh nhân mà vẫn thất bại.
Nhiều người thắc mắc là liệu khi tặng cơ quan, thân hình có bị biến dạng vì những vết cắt mổ?
Một lần nữa xin cứ an tâm, vì lấy cơ quan cũng là những phẫu thuật tế nhị, thực hiện cẩn thận để cơ quan lành lặn dùng được. Do đó, các vết cắt mổ gọn gàng, được khâu lại đàng hoàng, chu đáo.
Chi phí cho việc chuyển-ghép là vấn đề cần lưu ý.
Theo luật lệ cũng như mục đích tối hậu của sự hiến tặng, người cho không được nhận một lợi nhuận nào.
Với việc nhận ghép, phí tổn cũng khá cao. Theo organdonor.gov, vào năm 2005, ghép một trái thận tốn khoảng 210,000 mỹ kim còn ghép nhiều bộ phận như gan-tụy tang-ruột chi phí lên tới 800,000 đô la.
Đây là món tiền quá lớn nhưng bảo hiểm cá nhân, các chương trình của chính phù như Medicare, Medicaid, một số các tổ chức từ thiện có thể giúp đỡ trang trải.
IV- Kết Luận
Trong dịp đầu năm, cùng với đón Tết, mừng Xuân, những lời chúc tụng, những cánh thiệp nhiều màu xinh xinh được luân lưu. Để chúc nhau khang an, thịnh vượng, “muôn người Hạnh Phúc chan hòa”.
Hạnh phúc đến từ những việc rất nhỏ: một nụ cười của bé thơ; một cánh thư từ người bạn cố tri, tiếng chim hót líu lo trên cành cây, một chén cơm cho người đói khát…
Đức Phật Thích Ca có giảng: “Cả trăm ngọn nến có thể đốt lên từ một ngọn nến nhỏ nhoi mà ngọn nến này không sớm tắt. Hạnh phúc chẳng bao giờ giảm bớt khi ta chia sẻ”.
Chia sẻ một mô bào, một chút máu, một bộ phận cho người bệnh có nhu cầu được cứu sống.
BS Lê Ánh 6/2020
