I. Phải mất 37 Năm (Từ Sau 75), Bên Cầu Biên Giới Mới Được Cấp Phép Lưu Hành Trở Lại
Theo hồi ký của Phạm Duy, vào năm 1947, ông là nhạc sĩ và ca sĩ trong đoàn văn nghệ của Việt Minh, đi biểu diễn khắp các tỉnh miền Bắc.
Đến Lào Cai, ông gặp Văn Cao. Khi ấy, Văn Cao đang mở một phòng trà có tên là Quán Biên Thùy. Văn Cao thuyết phục Phạm Duy hát cho phòng trà của mình. Phạm Duy nhận lời và ở lại. Tại đây, ông sáng tác bài Bên Cầu Biên Giới, một trong những nhạc phẩm được xem là xuất sắc nhứt của Phạm Duy trong thời kỳ kháng chiến.
Năm 1950, Phạm Duy chia tay với Văn Cao và quay trở lại đoàn văn nghệ của Việt Minh, thì Bên Cầu Biên Giới bị đem ra phân tích, mổ xẻ, chỉ trích: nhạc phẩm chứa tính chủ quan, tính lãng mạn, tính tiểu tư sản, không thể chấp nhận được. Nguyễn Xuân Khoát cũng đến khuyên nhủ ông, hãy từ bỏ đầu óc lãng mạn thành thị và xóa sổ ca khúc này đi, nếu ông còn muốn ở lại để sáng tác, nhưng Phạm Duy không chấp nhận.
Với lý do, ca khúc Bên Cầu Biên Giới đầy chất ủy mị, sầu não, chán chường, sẽ làm nản lòng kháng chiến quân, một lệnh cấm sau đó được ban hành. Khi ấy, Phạm Duy vừa mới cưới Thái Hằng và vợ ông sắp sinh con đầu lòng. Ông quyết định rời chiến khu và vào Nam.
Phạm Duy tâm sự: Một bài hát, theo tôi, nếu nó có may mắn được hát lên trong một thời kỳ nào đó, thì đời của nó, cũng chẳng khác chi một đời hoa, sớm nở tối tàn, có gì đâu mà quan trọng hóa đến độ phải treo cổ nó lên?
Bên Cầu Biên Giới cũng theo Phạm Duy di cư. Suốt hai mươi năm liền, chưa bao giờ Bên Cầu Biên Giới bị khán giả miền Nam chê dở, chê lỗi thời hay không còn phù hợp. Nó vẫn ngân nga trên tất cả các sóng truyền thông, qua tivi, qua đài phát thanh, từ các quán bar, các phòng trà cho đến từng chiếc radio, cassette, máy băng cối akai, máy hát đĩa than, trong từng gia đình.
Năm 1975, không chỉ Bên Cầu Biên Giới, tất cả các sáng tác của Phạm Duy đều bị cấm. Cho đến năm 2012, tức là ba mươi bảy năm sau, cục nghệ thuật biểu diễn mới cho phép Bên Cầu Biên Giới được lưu hành trở lại.
******
II. Mơ Ước Phá Vỡ Biên Giới Trong Lòng Người Của Phạm Duy
Chiếc cầu biên giới mà ông viết ở trong bài, chính là chiếc cầu Trung Việt. Ông kể lại: Bài này là một trong những bản nhạc tình hiếm hoi của thời đó, cho nên nó nhanh chóng được phổ biến một cách rộng rãi. Bên Cầu Biên Giới được soạn ra trong đầu, lúc tôi ôm một vũ nữ kiêm tình báo viên vào lòng, và đứng trên chiếc cầu này để viễn mơ. Tôi thèm được vượt biên giới để ra đi, để được sống bên người đẹp Tô Châu, hay chết bên bờ sông Danube, dẫu rằng lúc ấy, tôi vẫn còn đang trong đội ngũ kháng chiến, dẫu rằng lúc ấy, tôi vẫn luôn nghĩ về một vùng đau thương chốn quê cũ làng xưa.
Ban đầu, tôi chỉ nghĩ đó sẽ là một tình khúc: có anh, có em, có dòng nước lũ, có nắng ngừng trên chiếc cầu biên giới, nhưng mãi về sau, tôi mới thấy rõ ra hơn, đó là bài hát nói về biên giới trong lòng người, giữa hận thù và tình yêu, giữa chiến tranh và hòa bình, giữa cái xấu và cái tốt, mà anh nghệ sĩ trẻ tuổi, thơ ngây, là tôi, luôn mơ ước phá vỡ nó đi.
******
III. Bên Cầu Biên Giới
1. Ngừng Đây Soi Bóng Bên Dòng Nước Lũ
Ngừng đây soi bóng bên dòng nước lũ
Cầu cao nghiêng dốc trên dòng sông sâu
Sầu vương theo sóng xuôi về cuối trời
Một vùng đau thương chốn làng cũ quê xưa
Chỉ đọc lên thôi, chưa cần đến giai điệu, thì lời của ca khúc cũng đã thơ lắm rồi. Thơ bởi vì, lời của ca khúc, chứa rất nhiều hình ảnh mộng mơ và lãng mạn.
Đứng trên chiếc cầu cao, hai bên đầu cầu nghiêng dốc xuống, nhìn xuống phía dưới là dòng sông sâu tràn nước lũ, vậy, soi bóng này là soi bóng ai? Tôi không nghĩ là soi bóng cặp tình nhân. Vì soi làm sao mà được khi dòng nước đang chảy xiết đến thế. Tôi nghĩ nhiều hơn đến ánh dần tàn của cuối buổi chiều, ánh hắt lại của bóng hoàng hôn.
Ngay cả ngữ động từ “ngừng lại”, bắt đầu ca khúc, cũng làm cho tôi, bâng khuâng trong lòng một niềm cảm xúc khó tả. Ngừng lại để rồi đi tiếp? Ngừng lại để quay trở lui? Hay đó chính là tâm trạng phải lựa chọn của tác giả lúc ấy?
Muốn đi tiếp vì giấc mộng giang hồ viễn du luôn luôn, thường trực trong tâm hồn của một người nghệ sĩ. Nhưng chân lại không đành, vì dẫu sao, tác giả cũng vẫn còn nặng gánh trách nhiệm, của người trai với sông núi, nước non.
Ước mơ, vì thế, cứ theo dòng nước xuôi về cuối trời. Và nỗi sầu vương về chốn làng cũ quê xưa, một vùng đau thương đó, lại chính là niềm neo giữ lại.
Người ta thường nói, với tâm hồn nhạy cảm, người nghệ sĩ, trong những khoảnh khắc đặc biệt, đôi lúc, trở thành nhà tiên tri. Nơi chiếc cầu biên giới này, có phải chăng, Phạm Duy đã hình dung ra, bảy năm sau, tại vĩ tuyến mười bảy, chiếc cầu biên giới thứ hai được hình thành, cầu Hiền Lương. Hiền Lương không ngăn biên giới nước này với nước kia, mà là ngăn miền Bắc với miền Nam nước Việt.
Trên cầu nhìn xuống, nước thì lũ, sông thì sâu, sầu thì đầy, lòng người thì khôn nguôi một nỗi buồn cố xứ, lặng lẽ soi chính mình, bản lai diện mục.
**
2. Người Đi Chưa Hết Hương Sầu Lữ Thứ
Người đi chưa hết hương sầu lữ thứ
Hồn theo cánh gió quên tình xa xưa
Tuổi xanh như lá thu rụng cuối mùa
Mộng về đêm đêm khát vầng trán ngây thơ
Đều đặn, nhịp nhàng, nâng lên ngân nga rồi trải buông nhẹ xuống, trầm bổng dặt dìu, nếu không biết đây là lời của một bài ca, thì chắc chắn, tôi sẽ nghĩ đó là một bài thơ.
Người đi ở đây là ai? Còn ai nữa nếu không phải là tác giả. Tác giả đã đi, từng đi, và vẫn đang tiếp tục đi, chưa dừng gót. Đi thì chưa hết được con đường mang hương sầu lữ thứ, vậy mà xem ra, tâm hồn đã chừng như, ít nhiều phai lợt.
Người nghệ sĩ, thì vẫn thường như vậy đó, “mơ theo trăng và vơ vẩn cùng mây” (Cảm Xúc - Xuân Diệu), nên Phạm Duy, cũng chẳng thể khác hơn, ông rồi sẽ như cánh gió kia, mà bỏ lại sau lưng, tháng ngày dấu ái.
Tuổi còn xanh mà tâm hồn, mà sự dạn dày bởi giông tố, bởi biển dâu cuộc đời, làm tâm hồn người ta, cằn cỗi như những chiếc lá vàng thu, lả tả rụng cuối mùa, khiến những giấc mộng về trong đêm đêm, cứ khát hoài, cứ thèm hoài, được quay trở về, quay trở lại để sống với đúng lứa tuổi của mình, lứa tuổi của ngây thơ, non trẻ, rất nhiều dại dột, nên cũng rất nhiều lầm lỗi. Lầm lỗi, mà vẫn rất dễ dàng để thứ tha nhau.
**
3. Nắng Ngừng Bên Chiếc Cầu Biên Giới
Em đến bên tôi, một chiều khi nắng phai rồi
Nắng ngừng bên chiếc cầu biên giới
Xa xa thoáng đàn trầm vô tư
Đâu đây dáng huyền đền duyên xưa
Cảnh thơ nào mà không có người thơ, người thơ ấy chính là “em đến bên tôi” của tác giả. Và đôi tình nhân ấy, đang đứng trên chiếc cầu, trong một chiều nắng phai.
Nắng phai nghĩa là nắng nhạt màu. Nhạt như đời nhạt, nhạt như giấc mơ nhạt, nhạt như khát vọng nhạt, nhạt như cuộc tình nhạt, có phải thế không?
Nắng nhạt ấy đột ngột ngừng lại, không phai nữa, không nhòe nữa. Nắng ngừng.
Nắng ngừng vì luyến lưu? Nắng ngừng vì nuối tiếc? Nắng ngừng vì muốn kéo dài phút bên nhau của đôi tình nhân? Hay nắng ngừng vì nắng cũng như người, lưỡng lự?
Trong vô thức, cũ và mới, dừng lại hôm nay và đi tới ngày mai, vẫn khiến người nghệ sĩ quá chừng là băn khoăn, là phân vân, khó lòng chọn lựa. Bên này là tiếng đàn vô tư của một chàng nhạc sĩ dấn thân, bên kia là dáng huyền, là những mối duyên tơ, nhùng nhằng như tơ nhện, vướng vào rồi, biết có thể gỡ ra.
**
4. Bên Cầu Biên Giới, Tôi Lặng Nghe Dòng Đời
Bên cầu biên giới
Tôi lặng nghe dòng đời
Từ từ trôi, sông nước xa xôi
Mây núi khắp nơi, không tỏ một đôi lời
Nắng thì “ngừng”, tôi thì “lặng”, lặng yên, chết lặng, cả hai đều trong tư thế sững lại, bất động, để nghe lại dòng đời, dòng đời ngoài kia và dòng đời chính mình, dòng đời như dòng sông, đang từ từ trôi về miền xa xôi.
Mây núi giăng giăng, khắp nơi, cảnh cùng người, chìm đắm trong vời vợi, mênh mang. Lời biệt ly trong phút giây này, thật khó mà cất lên, thật khó để mà tạ từ nhau, lần cuối.
Vì sao lại buồn đến thế? Vì đây chính là “biên giới”, là nơi phân cách, ngăn chia, rạch ròi đất đai, con người, tình cảm, tư tưởng. Đang một, bỗng phải hóa thành hai.
Biên giới, nào chỉ phân chia lãnh thổ. Biên giới, còn là nơi phân chia lòng người, bên đó, bên đây!
**
5. Ôi Giấc Mơ Qua, Mộng Đời
Ôi giấc mơ qua, mộng đời phiêu lãng giang hồ
Sống trong lòng người đẹp Tô Châu
Hay là chết bên dòng sông Danube
Những đêm sáng sao
Chàng nhạc sĩ trong phút giây ngừng lại bên cầu, bỗng nhận ra hai bờ thực mộng. Tác giả bừng giấc, và thốt tiếng bi ai - ôi.
Ôi, giấc mơ đã qua rồi, một giấc mơ thật đẹp của đời phiêu lãng giang hồ. Đó là một cuộc đời rất đáng để nhớ, để không hối tiếc. Sống, thì sống trong lòng người đẹp Tô Châu, đến lúc chết, lại được chết cạnh dòng Danube xanh trong, rười rượi dài bờ trải.
Trong phút giây sau cùng ấy, ngước lên, thấy đêm cuối của mình, một trời sao rực chiếu!
**
6. Lòng Tôi Sao Vẫn Còn Biên Giới
Nhưng đường quá xa vời
Hương trời vẫn mê mải
Lòng tôi sao vẫn còn biên giới
Lòng tôi sao vẫn ngừng nơi đây
Oái oăm thay, giữa giấc mơ và thực tại vẫn là một khoảng cách rất lớn, chẳng làm sao mà xóa nhòa được. Khoảng cách ấy, mênh mông, vô cùng vô tận, và được phân chia bởi “chiếc cầu biên giới”.
Tác giả thú nhận, đường đi đến giấc mơ - hay nói khác đi, giấc mộng giang hồ của ông - quá xa vời. Và hương trời thơm mùi sầu, mùi sầu của nhân gian, cứ còn hoài, ngút ngàn nơi lòng, trong mê mải bước chân. Tôi và nắng, vẫn phải đành ngừng bước lại ở đây, Bên Cầu Biên Giới này.
Có những phân chia rạch ròi, nhìn thấy được như chiếc cầu biên giới Lào Cai, vạch ranh giới đất đai giữa hai đất nước; chia biên cương, lãnh thổ giữa hai non sông. Nhưng cũng có những đường ranh phân chia không nhìn thấy được, đó là những đường ranh ẩn giấu trong lòng người.
**
7. Mộng Bền Năm Xưa, Chỉ Là Mơ Qua
Ôi dòng tóc êm đềm
Ôi bể mắt đắm chìm
Đời phong sương cũ, chỉ là thương nhớ
Mộng bền năm xưa, chỉ là mơ qua
Đứng bên em, bên dòng tóc êm đềm, bên bể mắt đắm chìm, tác giả từng mơ, sống, thì phải được sống trong lòng người đẹp Tô Châu; mà chết, thì phải được chết bên dòng sông Danube, mới xứng đáng với đời một nghệ sĩ giang hồ.
Nhưng rất nhanh, giấc mơ tan, tác giả ngỡ ngàng nhận ra, mộng dẫu bền đến mấy, thì cũng sẽ rồi qua, để trở lại những tháng ngày phong sương. Nếu có còn lại chăng, thì cũng chỉ là đôi ba niềm thương nhớ.
******
IV. Bên Cầu Biên Giới, Thấm Thoát Đã Bảy Mươi Tám Năm
Từ chiếc cầu biên giới ở Lào Cai, Phạm Duy di cư vào Nam và sau đó, ông qua Hoa Kỳ. Ba mươi năm sau, Phạm Duy trở về quê hương và mất tại Việt Nam ngày 27.01.2013, thọ chín mươi mốt tuổi.
Tôi cũng không rõ, chiếc cầu biên giới ở Lao Kay mà tác giả từng có lần qua, vào năm 1947 ấy, nay có còn không. Có thể còn, có thể không.
Nhưng tôi tin, Bên Cầu Biên Giới của một Phạm Duy tài hoa rất mực, sẽ còn mãi với thời gian. Ca khúc, tính đến nay cũng đã được bảy mươi tám tuổi rồi.
******
V. Không Có Biên Giới Trong Tư Duy Và Trái Tim Của Sư Minh Tuệ
Từ tác phẩm Bên Cầu Biên Giới của Phạm Duy, tôi lại liên tưởng đến sư Minh Tuệ.
Gần mười năm bộ hành, khất thực, ra Bắc, vào Nam, và gần nửa năm, tập học nơi xứ người, tôi không biết sư Minh Tuệ, đã bồi hồi dừng lại, bên không biết bao nhiêu là chiếc cầu, con sông, phân chia ranh giới, lãnh thổ rồi nhỉ?
Lúc ấy, ngài nghĩ gì?
Có bồi hồi như Phạm Duy? Có nghĩ về lòng người, lúc nào cũng hiện hữu những cây cầu phân chia biên giới, biên giới dân tộc, biên giới tôn giáo, cùng hàng trăm, hàng ngàn, hàng triệu những biên giới to, nhỏ khác nhau, mà mỗi người chúng ta, tự thiết lập, tự trang bị cho mình, dựa trên cái tôi và bản ngã to đùng, tôn thờ bản thân, không chịu thua, không chịu kém cạnh bất cứ một ai.
Hỏi là hỏi vậy, nhưng tôi tin, ngài Minh Tuệ vốn là người đơn sơ, đơn giản, không cả nghĩ như chúng ta. Vả lại, ngài cũng luôn khẳng định đấy thôi: Con xem mọi người bình đẳng, vì ai cũng có thể từng là cha con, mẹ con, anh chị em của con ở nhiều kiếp trước. Họ có chửi con, đánh con, con cũng không giận họ, không ghét họ. Con luôn mong cho họ được vui vẻ, hạnh phúc. Ai, con cũng mong cho họ được thành Phật.
******
VI. Mộng Bền Năm Xưa, Chỉ Là Mơ Qua
Trong hai mươi tám câu của ca khúc, tôi thích nhứt là câu: mộng bền năm xưa, chỉ là mơ qua.
Thích là bởi vì, nó đưa ra được một triết lý nhân sinh, không bao giờ cũ, không bao giờ lạc hậu, không bao giờ sai: đời chỉ là một cơn mộng mà thôi.
Giấc mộng thì làm sao mà bền. Hẳn, điều này, đến con nít, chúng cũng hiểu. Thoắt một cái, năm mươi năm. Thoắt một cái, đang con gái con trai, bỗng trở thành ông già bà già, đầu bạc, răng lung lay. Thoắt một cái nữa, bỗng nghe “điệu kèn ai buốt trong tôi” (TCS).
Có gia cố vững vàng thêm cho chiếc cầu biên giới này được cứng cáp để nó được trụ mãi trong lòng ta, thì cái xác thân bao bọc này đây, đúng một trăm năm, gõ boong một cái, cũng phải lo mà cởi ra, mà trả chúng về, cho đất được thêm phân, mà trả chúng về, cho gió thêm phần mịt mùng cát bụi.
Người mà còn có kỳ hạn, huống hồ là vật chất, huống hồ là chiếc cầu, huống hồ, chỉ là chiếc cầu tự xây trong tâm hồn, những tâm hồn, theo thời gian, đang ngày dần còm cõi.
Ngay cái tên Sài Gòn thân thương của chúng ta đây, cũng thế thôi. Mới hôm nào còn là tên của một thủ đô tươi trẻ, được mệnh danh là hòn ngọc Viễn Đông, bỗng mất biệt suốt năm mươi năm. Rồi bây giờ, nghe đâu, đang rục rịch lôi ra, để đặt tên cho một cái… phường.
Thương hải tang điền, bãi bể nương dâu, biết làm sao được.
Mộng Bền Năm Xưa, Chỉ Là Mơ Qua!
Sài Gòn 24.04.2025
Phạm Hiền Mây
Nguồn: Fb Phạm Hiền Mây