Văn Nghệ Biển Khơi trân trọng giới thiệu:
Cuốn Lên Bức Mành
- Hồi Ức • Tản Mạn • Thơ
Phạm Quốc Bảo
Hình bìa:
Cây Hoa Đào trong vườn, tác giả ghi hình
Cây Hoa Đào trong vườn, tác giả ghi hình
Thiết kế bìa và Dàn trang:
Lê Giang Trần
Phụ trách in ấn - xuất bản:
SỐNG Publishing
Ấn bản in lần thứ Nhất tại Nam California - 2025
ISBN # 979-8-3492-2695-3
Copyright@ by Phạm Quốc Bảo
***
Phạm Quốc Bảo qua nét vẽ Họa sĩ Võ Đình, 1985
Phạm Quốc Bảo
Ngỏ
Bức mành được đề cập đến ở đây thường thấy được treo từ mái tranh (hay ngói) thả xuống có công dụng nhằm để che chắn ngoài hiên nhà thuộc miền Bắc Việt Nam, rất phổ biến vào thời kỳ nửa đầu thế kỷ 20 trở về trước.
Bức mành này cụ thể được cấu tạo từ những thanh tre (hoặc nứa) già chẻ ra - ngâm xuống bùn ngoài ao, rồi sau khi vớt lên phơi khô ráo dùng dây lạt cột chặt kết lại thành tấm lớn, để cuốn cao lên chạm mái mà cũng có thể thả xuống sát thềm, che mưa - che nắng - ngăn gió, và đồng thời cũng che khuất tầm mắt những ai đi qua ngoài đường tò mò muốn nhìn vào.
Bức mành đây cũng bao gồm ý nghĩa tượng trưng cho ngăn cách, chỉ sự giới hạn hiểu biết, quan niệm một chiều - thói quen tâm trí của một cá nhân độc đoán, luôn luôn cho rằng chỉ mình nghĩ và làm mới duy nhất đúng, mà chẳng hề chịu học hỏi và thường xuyên ứng dụng những hiểu biết vào nếp sống hằng ngày để điều chỉnh sao cho phù hợp hài hòa với qui luật đổi thay thường xuyên (biến dịch) của thời đại, của xã hội và của dòng diễn tiến lịch sử sống còn trong vũ trụ - vạn vật, trong đấy có loài người.
Nói chung, bức mành ở đây còn bao gồm cả trạng thái sống ù lỳ - động lực trì níu của những ai yếu đuối, trốn tránh sự thực, chỉ muốn cuộn tròn mình trong cái vỏ kén mà không biết rằng cuộc đời vốn biến chuyển đổi thay là lẽ thường hằng.
Tập truyện này mong mỏi trình bày mấy ý tưởng nêu trên bằng những trường hợp cá nhân tiêu biểu của đời sống, trong quá khứ - hiện tại lẫn tương lại, qua hình thức văn chương hồi ức - tạp ghi - tùy bút - truyện ngắn và thơ.
Trân trọng.
Phạm Quốc Bảo
oOo
Tô Đăng Khoa
Bạt:
Cuốn Lên Bức Mành Quá Khứ: Hồi Ký, Ngôn Ngữ và “Cầu Vượt” Qua Những Giao Lộ Lịch Sử
Có những câu chuyện không dừng lại ở một con người hay một thời đại, mà kéo dài như một dòng chảy không ngừng của ký ức, nối quá khứ với hiện tại theo cách mà người kể chuyện đôi khi cũng không ngờ tới. Cuốn Lên Bức Mành của Phạm Quốc Bảo trên bề mặt là một hồi ức, một hồi ký về ông ngoại mình - cụ Hàn Giảng - nhưng cũng có thể là một tấm gương phản chiếu tâm thế của những người trí thức Việt Nam trong thời kỳ thuộc địa và cả những thế hệ sau này.
Cụ Hàn Giảng là một con người đi giữa hai thế giới, hai dòng chảy tư tưởng. Ông không hoàn toàn thuộc về chế độ thuộc địa, cũng không thể là một nhà cách mạng theo nghĩa truyền thống. Ông làm việc cho chính quyền Pháp, nhưng chưa từng xa rời cội nguồn. Khi trở về quê hương sau bao năm, ông đối diện với một thực tế khó tránh khỏi: ánh nhìn nghi kỵ từ những người đồng hương, những câu hỏi không dễ trả lời về lòng trung thành và bản sắc.
“- Như vậy nên quan ngài mới làm việc cho chính quyền người Pháp.
- Có phải ý cụ Tiên chỉ muốn phát biểu là tôi đã làm tôi tớ cho bọn giặc Pháp?” - (Cuốn Lên Bức Mành)
Câu hỏi ấy, được đặt ra cách đây gần một thế kỷ, vẫn có thể vang vọng trong những cuộc đối thoại của ngày hôm nay. Trong một thế giới ngày càng toàn cầu hóa, khi ranh giới giữa truyền thống và hiện đại, giữa dân tộc và quốc tế, giữa hội nhập và đánh mất bản sắc trở nên mong manh hơn bao giờ hết, con người vẫn tiếp tục phải đối diện với câu hỏi: chúng ta thuộc về đâu, và ta có thể giữ vững căn tính của mình như thế nào trong một thế giới luôn thay đổi?
Câu chuyện của cụ Hàn Giảng không chỉ nói về một cá nhân mà còn mở ra một chủ đề rộng lớn hơn về vai trò của trí thức trong xã hội. Họ là những người đứng giữa hai luồng tư tưởng, thường xuyên phải lựa chọn giữa những con đường không hoàn toàn đúng cũng không hoàn toàn sai. Trong quá khứ, tầng lớp trí thức Việt Nam từng bị đặt vào thế phải chọn lựa giữa hợp tác với chính quyền thực dân hay đứng về phía phong trào yêu nước. Ngày nay, sự lựa chọn ấy có thể không còn mang tính sinh tử như xưa, nhưng áp lực của nó vẫn còn đó - trong cách mỗi người đối diện với truyền thống, với những giá trị đã được định sẵn, với những thay đổi mang tính tất yếu của thời đại.
Ngôn ngữ trong Cuốn Lên Bức Mành không chỉ dùng để thuật lại mà còn để khám phá những lớp nghĩa ẩn giấu. Có những sự thật không được nói ra trực tiếp, mà chỉ hiện lên qua cách nhân vật giao tiếp, qua cách họ lựa chọn từ ngữ để đối thoại. Khi cụ Hàn Giảng trả lời cụ Tiên chỉ về việc làm của mình:
“Tôi tự xác nhận là đã và sẵn lòng cộng tác với chính quyền cai trị của Pháp thuộc địa. Tuy nhiên, mặt khác, phương cách phục vụ của tôi suốt đời không giành riêng cho giới người Pháp ở nước ta mà còn mong muốn và cũng đã phục vụ được bất cứ ai.” - (Cuốn Lên Bức Mành)
Câu nói vừa có thể được hiểu như một lời khẳng định về sự hợp tác với chính quyền thực dân, nhưng đồng thời cũng là một cách tái định nghĩa hành động của bản thân: không phải phục vụ cho một thể chế, mà là phục vụ con người. Ngôn ngữ ở đây là để xác lập danh tính, để kiểm soát câu chuyện của chính mình, để chống lại những diễn giải mang tính quy chụp.
Có một sự kết nối mang tính xuyên thời gian trong cách con người sử dụng ngôn ngữ để định nghĩa bản thân trước xã hội. Trong bối cảnh hiện nay, khi thế giới đang chứng kiến những thay đổi nhanh chóng về kinh tế, chính trị, và văn hóa, những người trẻ cũng đang phải đối diện với câu hỏi: liệu mình có đang đánh mất gốc rễ của chính mình khi hòa nhập vào một thế giới rộng lớn hơn? Liệu có thể vừa là công dân toàn cầu, vừa giữ được tinh thần dân tộc?
Hồi Ức của Phạm Quốc Bảo không đưa ra câu trả lời mà để lại những khoảng trống cho người đọc tự suy ngẫm. Câu chuyện của cụ Hàn Giảng, về bản chất, không phải là một câu chuyện đã khép lại mà là một câu chuyện vẫn đang tiếp tục diễn ra trong nhiều hình thức khác nhau.
Khi một người trẻ Việt Nam đi du học, làm việc trong một tập đoàn đa quốc gia, hay đơn giản chỉ đối diện với những áp lực phải thay đổi để phù hợp với xã hội hiện đại, họ cũng có thể cảm nhận được phần nào sự giằng co mà cụ Hàn Giảng từng trải qua.
Trong một thời đại mà nhiều giá trị cũ đang bị thách thức, khi những cuộc tranh luận về di sản, về danh tính, về lòng yêu nước vẫn diễn ra hàng ngày, Cuốn Lên Bức Mành mang đến một cách nhìn khác: không phải lúc nào cũng có một con đường đúng duy nhất, và đôi khi, sự trung thành với một lý tưởng có thể mang nhiều hình thức khác nhau.
Hình ảnh cụ Hàn Giảng lặng lẽ quét sân chùa, làm công quả sau những ngày tổ chức tiệc hưu trí, không chỉ là một chi tiết về cuộc đời ông mà còn là một biểu tượng của sự tự vấn, của hành trình tìm kiếm sự hòa giải giữa những lựa chọn đã qua. Đó là một hình ảnh có thể vẫn còn ý nghĩa đối với nhiều người trong thời đại ngày nay - khi đối diện với những áp lực thay đổi, người ta cũng cần một không gian để suy ngẫm, để tìm lại chính mình.
Hồi ký (tác giả gọi là truyện hồi ức), khi được viết bằng một cái nhìn cởi mở và một ngôn ngữ giàu tính gợi mở như Cuốn Lên Bức Mành, không chỉ là một cách để lưu giữ quá khứ mà còn là một cách để đối thoại với hiện tại. Lịch sử không khô cứng như những con số trên trang sách, mà sống động trong từng lựa chọn của con người qua các thời đại.
Sự ‘vén lên' ấy, suy cho cùng, không phải để khép lại một câu chuyện, mà để tiếp tục đặt ra những câu hỏi - những câu hỏi mà mỗi thế hệ đều phải tự mình đi tìm câu trả lời.
Cám ơn nhà văn Phạm Quốc Bảo đã kể lại câu chuyện của gia tộc mình để ‘vén lên' những phức tạp mà tầng lớp trí thức cho dù bị ném vào bất cứ giao lộ lịch sử nào cũng phải tự mình chọn lựa một vị thế đứng, một nhãn quan cho thật vẹn toàn, cho dù điều này đôi khi là bất khả.
(Trích email của Tô Đăng Khoa viết gửi cho Phạm Quốc Bảo vào thứ Hai, mùng 3 tháng ba 2025 lúc 12:44 PM)
Văn Nghệ Biển Khơi